معماری حوض ایرانی
کاوشهاى باستانشناسى، نمونههاى بسیارى از وجود حوض و کاربردیهای متنوع آن در معماری ایرانی را نشان میدهد؛ برای مثال حضور حوض در خانههاى یافت شده در تپه یحیى در کرمان، متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد، در این شمار است.این نمونه ها شکوه باغ های ایرانی از گذشته تا امروز را نشان می دهد.
حوض در معماری ایرانی، کاربریهای متنوعی همچون پادیاب در مهرابهها، مخزن آب آشامیدنی و یا شستشو، جایگاه غسل و وضو، نگهدارى و تقسیم آب در باغها برای آبیاری، سامانه سرمایش در تابستان، سامانه رطوبتساز در مناطق گرم و خشک، و نقش تزئینی، داشته است.
آبگیرى حوضها
آبگیرى حوضها، دستی و گاه طبیعى بوده و از منابع آبی که نزد مردم ستوده بودند همچون آب قنات، رود، نهر، مادی،چاه و باران آبگیری میشدند. شهر فسا یا پسا در ۱۴۵ کیلومتری جنوب شیراز، که یکی از شهرهای آباد دوره هخامنشیان به شمار میرفته است از آب قناتی سیراب میشد که در دورههای بعد به قنات حوض ماهی نامزد شد، و یکی از عناصر مهم و هسته اولیه شهر فسا را تشکیل میداده است.
حوض در معماری اصیل ایرانی برای قرنها بخشی جدا نشد نیاز خانه بود که به خاطر اهمیتش معمولا در میان حیاط خانه و به اشکال مختلف هندسیهمچون گرد، چهارگوش، چندگوش، چلیپایی، ستارهای و … ساخته می شود.
یکی از نمونه های زیبا و نوین از این حوض ها بوستان باغ ایرانی جایی برای رهایی از شلوغی های شهر تهران است.
حوضهای زیبا
آن حوضهای زیبا همچون آیینهای تمامنما، تصویری رویایی از خانه، گلها، درختان باغچه و حتی ساکنان خانه را که بر لب حوض میرفتند در خود نمایان میساختند و در روزهای گرم تابستان با ورزش نسیم و نوازش آب، خنکای دلپذیری برای کسانی که در سایهسار خوابیده بودند، ایجاد میشد و دَم غروب، هندوانهها و خربزهها را در آب می غلتاندند تا خنک شوند و سرشب اهل خانه در کنار هم نوش جان کنند.
با سفری در تاریخ با هتل ملک التجار یزد به زیبایی این هتل ها پی میبرید. ماهیهای حوض هم که جای خود را در زلال همیشگی داشتند و با رنگ و حرکت خود، شادابی را در آیینه آب به تصویر میکشیدند.
حوض در معماری ایرانی نقش نمادین نیز داشته و دارد چنانکه حوض آب بزرگ مرکزی در بسیاری از بناها بازتابدهنده تصویر آسمان و نمادی از گنبد آسمان و پیونددهنده آسمان و زمین است و حوض ماهى نیز نمادی از تصویر برج حوت در پهنه آسمان است.
با نگاهی به مستندات تاریخی و دستآوردهای نوین باستانشناسی، تجسم روزگاری که در باغهای پردیس تخت جمشید و پاسارگاد، آتشکدهها و باغها و کاخهای ایرانی در دورههای مختلف تاریخی، آبروهای و آبنماهای زیبایی وجود داشتند و شاید ماهیهایی در آنها رها شده و زندگی می کردند، چندان دشوار نخواهد بود.این حوض ها نیاکان اسپاهای مدرن امروزی در گرمابه های باستانی هستند.
گواه دیگر بر این سخن، تداوم تاریخی این سنت و نگهداری از ماهی حوض در آب قنات و یا حوض باغها و کاخها و کوشکهای ایرانی همچون باغ چهلستون اصفهان، باغ فین کاشان، باغ شاهزاده ماهان و بسیاری از مساجد و امامزادهها در سراسر ایران است.
حوض در باغ فین کاشان
در استان فارس، تا 50 سال پیش سه حوض ماهی در شیراز، فسا و زرقان (شهری در ۲۵ کیلومتری شمال شرقی شیراز) وجود داشت که آیینها و باورهای مشترکی نیز درباره این سه حوض بین مردم شایع بود ولی با خشک شدن آبی که به حوض ماهی فسا می ریخت، اکنون دو حوض دیگر برجاست.
حوض ماهی زرقان از آب « قنات حوض ماهی» سیراب میشود این قنات در ۲۰۰ متری جنوب شرق شهر زرقان واقع شده و با شمارهٔ ثبت ۲۰۸۱۱ در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است. در شیراز نیز حوض ماهی آرامگاه سعدی، از آب قناتی سیراب میشود که در عمق ده متری صحن آرامگاه وجود دارد و به درون «حوض ماهی» میریزد . حوض ماهی سعدی که در سمت چپ آرامگاه واقع است،
شکلی هشت ضلعی دارد که با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل میشود آب این قنات و حوض ماهی سعدی از دیرباز بین مردم ستوده بوده و با آیینهای نوروزی در پیوند بوده است. شستشو در این آب، خصوصا در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده است و بر اساس یک سنت کهن که تا سال 1327 (سال تجدید بنای آن) متداول بود،
هر سال در چهلمین روز پس از نوروز، هزاران نفر در محوطه جلوی آرامگاه سعدی جمع می شدند و آش نذری که در فارس اصطلاحاً «دیگ جوش» نامیده میشود، میپختند و از بامداد تا شب شادی میکردند و بر این باور بودند که یک ماهی قرمز که یک حلقه طلایی در بینی دارد، در آب بالا میپرد و میرود. از نظر مردم محلی، ماهیهای این آب مقدس هستند و هیچ کس حق صید آنها را ندارد و در حوض ماهی سکه میاندازند تا آرزوهایشان برآورده شود. در زرقان چنین آیینی هنوز متداول است.
منبع: چیدانه