انواع ماهی ها؛ قسمت 2
در این مقاله می خواهیم در رابطه با دسته ای از جانوران مهره دار به نام ماهیان صحبت کنیم و تمامی خصوصیات بیولوژیک و رفتاری این دسته جانوری را مورد بررسی قرار دهیم.
ماهیان استخوانی
یقینا مفهوم “ماهی” بر اساس تعریفی که در قدیم از آن می شده با تعاریفی که ماهی شناسان از آن دارند قابل قیاس نمی باشد. حقیقت این است که ماهیان نقش بسیار مهمی در بخش های صنعت، تجارت، یافته های جغرافیایی، سیاسی، هنر و مذهب داشته به طوریکه تعریف ماهی بر طبق تصورات انسان ها متفاوت می باشد.
ماهی ها اولین مهره دارانی هستند که در روی زمین به وجود آمده اند. حدود ۳۲۰ میلیون سال پیش، یعنی زمانی که عصر طلایی ماهی ها به حساب می آمد و آبزیان بهترین و پیشرفته ترین موجودات زنده دنیا را تشکیل می دادند. تراکم و گسترش ماهی ها در اوج خود قرار داشت.
اولین ماهیانی که در سطح زمین بوجود آمدند ماهی ها بدون آرواره بودند که فسیلهای آنان در رسوبات دوره دونین Devonia یافت می شوند. پس از آن در همین دوره ماهی ها آرواره دار اولیه از جمله ماهی ها غضروفی که در واقع اجداد اصلی کوسه ماهیان امروزی هستند به وجود آمدند. در اواخر دوره دونین، ماهی ها استخوان دار اولیه در روی زمین ظاهر شدند. ماهی های امروزی انواع تکامل یافته ای هستند که در طول اعصار از تغییرات تکاملی این ماهی ها به وجود آمده اند.
کوچکترین ماهی دنیا با نام علمی Paedocypris progenetica از خانواده کپور ماهیان با ۷.۹ میلیمتر طول که کوچکترین مهره دار دنیا نیز می باشد.
این ماهی در سال ۲۰۰۶ در اندونزی در آب های تیره و اسیدی با PH=3 یافت شده است.
وال کوسه با طول ۱۲.۷ متر و وزن ۲۱ تن بزرگترین ماهی دنیا می باشد.
تقسیم بندی جانوری
از نظر تقسیم بندی جانوری، ماهی ها اولین گروه مهره داران را تشکیل می دهند. این جانوران عموما خونسرد و دارای ستون فقرات، برانشی و باله می باشند که در آب زندگی می کنند و اکسیژن مورد نیاز خود را از آن می گیرند. البته در محیط زیست ماهی ها، جانوران دیگری مانند پستانداران آبزی از قبیل نهنگ آبی، دلفین ها و خزندگان مانند لاک پشت آبی و نیز انواع بی مهرگان مانند صدفها، میگوها و غیره نیز زندگی می کنند که با ماهی ها کلا جزو آبزیان قلمداد می شوند.
علم مطالعه و شناسایی ماهی ها را ماهی شناسی یا ایکتیولوژی Ichthyoiogy می گویند. اگر چه زمان حاضر دیگر عصر طلایی ماهی ها نیست. با وجود این امروز هم ماهی ها قسمت عمده مهره داران را بوجود می آورند. در حال حاضر بیش از ۲۰۰۰۰گونه از انواع مختلف ماهی در آب های دنیا زندگی می کنند و برخی از دانشمندان معتقدند که حدود ۴۰ هزار گونه ماهی در دنیا وجود دارد.
در مقایسه با تعداد گونه های ماهی ها، کل تعداد گونه های شناخته شده پرندگان ۸۶۰۰ عدد، پستانداران ۴۵۰۰ عدد، خزندگان ۶۰۰۰ عدد و دوزیستان ۲۵۰۰ عدد می باشد. بنابراین از ۳۷۶۰۰ گونه انواع مهره داران زنده شناخته شده در مجموع ۶/۴۲ درصد آنها را ماهی ها تشکیل می دهند. در صورتی که پستانداران ۱۲ درصد، پرندگان ۹/۲۲ درصد خزندگان ۱۶ درصد و دوزیستان ۶/۶ درصد آنها را تشکیل می دهند.
اگرچه بیشتر ماهیان در آب زندگی می کنند اما برخی از آنها مانند گربه ماهی راه رونده (Clsrias batrachus) و ماهیان آفریقایی شش دار (Protopterus species) می توانند مدت زمان قابل توجهی را خارج از آب سپری کنند. علاوه بر این ماهیان دیگری نیز هستند که می توانند زمان زیادی را به منظور تغذیه در بیرون از آب باشند مانند ماهیان گل خورک و آروانا ها.
ماهی گل خورک
ماهی گل خورک از خانواده گوبی ماهیان می باشند.
آنها در بیرون آب نیز قادربه تنفس هستند و همچنین توسط باله های سینه ای تغییر شکل یافته خود می توانند بر روی خشکی حرکت کنند.
این ماهیان در خشکی بسیار فعال بوده و فعالیت هایی چون بالا رفتن از درختان و صخره ها، تغذیه، ارتباط با یکدیگر و دفاع از قلمرو را می توانند انجام دهند.
ماهیان پرنده
گروهی دیگر مانند ماهیان پرنده به منظور فرار از شکارچیان می توانند از آب بیرون جهیده و در هوا پرواز کنند. Execeetidae یا ماهیان پرنده شامل ۷۰ گونه می باشند که اکثرا در اقیانوس ها دیده می شوند.
چشمگیرترین ویژگی این ماهی ها به باله های سینه آنها مربوط می شود که به طور غیر عادی بزرگ هستند و ماهی را قادر می سازند که به آهستگی پرش های کوتاهی داشته باشد. نام موشک هدایت شونده Exocet نیز احتماالا از نام این ماهی گرفته شده است.
از آنجایی که بیشتر ماهیان مانند سایر موجودات قادر به تنظیم دمای بدن خود نمی باشند. به همین دلیل دارای مکانیسم های رفتاری شامل مهاجرت و یا جابه جایی هایی محلی نمی باشند.
برخی از آنها مانند کوسه های ماکرل و تن ماهیان و همچنین اره ماهیان می توانند به مدت طولانی دمای بدن خود را چند درجه گرمتر از دمای آب محیط اطراف خود نگه دارند. به استثنای هگ فیشها، ماهیان دارای ستون مهره بسیار توسعه یافته می باشند. آبشش ها را نمی توان منحصر به ماهیان دانست چراکه دوزیستان نیز از آبشش های خود حداقل برای دوره ای از زندگی بهره می برند. علاوه بر این، در حالی که بیشتر ماهیان اکسیژن مورد نیاز خود را از طریق آبشش ها به دست می آورند.
برخی از ماهیان به طور قابل ملاحظه ای علاوه بر آبشش ها قادرند اکسیژن مورد نیاز خود را از آب یا هوا با استفاده از بخش های تغییر شکل یافته به دست آورند مثلا در مار ماهی اروپایی توسط پوست، در ماهی گوبی گل خورک آمریکای شمالی با استفاده از بافت ها اختصاص یافته در دهان، در گربه ماهیان به کمک شکم و شش ها در ماهی شش دار استرالیایی عمل تنفس انجام می گیرد.
در مرحله اول، وجود باله ها یکی از ویژگی هایی است که برای تعریف ماهی از آن استفاده می کنیم.
در برخی از موجودات غیر ماهی مانند مارهای دریایی، برخی دوزیستان دارای اندام های باله مانندی هستند که امکان حرکت کردن برای آنها را تسهیل می سازد. علاوه بر این، برخی از ماهیان مانند لامپری ها و هگ فیش ها، فاقد باله های جفت بوده و ضمایم جفتی در دوزیستان، خزندگان، پرندگان، پستانداران معادل با باله های جفت در ماهیان در نظر گرفته می شود.
همچنین فلس هایی که سطح بدن ماهیان استخوانی را می پوشاند مختص تمامی ماهیان نبوده؛ برای مثال هگ فیش ها، لامپری ها و گربه ماهیان آب شیرین آمریکای شمالی فاقد فلس می باشند. حتی نوع فلس هایی که سطح بدن ماهیان فلس دار را می پوشاند دارای انواع مختلفی می باشند؛ برای مثال فلس ها در کوسه ها پلاکوییدی، در برخی ماهیان فلس های گانوییدی، و در ماهیان استخوانی فلس های حاشیه ای می باشند.
این در حالی است که پوشش خارجی خزندگان، پرندگان و پستانداران کراتینی بوده و آنها فاقد فلس می باشند.
ساختار و عملکرد
ماهیان در داشتن ویژگی هایی مانند ریخت شناسی و فیزیولوژی بسیار مختلف اند. همه آنها در رفتارهایی مانند تغذیه، حرکت و تولید مثل با یکدیگر متفاوتند. این تنوع و عملکرد در بین آنها باعث شده است که ماهیان برای زندگی کردن با محدوده وسیعی از محیط های آبی سازگاری پیدا کنند.
شکل بدن و ویژگی های ظاهری
اندازه و شکل بدن ماهیان بسیار متغیر می باشد. مراحل لاروی بسیاری از گونه ها، کوچک و حتی طول برخی از لاروها گاهی چند میلی متر است. بزرگترین ماهیان وال کوسه بوده که ممکن است طول آن به ۱۲ متر نیز برسد. شکل بدن نیز در ماهیان مختلف متفاوت است؛ مثلا در مارماهیان طویل و استوانه ای، در تن ماهیان دوکی شکل، در سپر ماهیان و سفره ماهیان فشرده شده و دیسک مانند می باشد. شکل بدن ماهیان به طرز شگفت انگیزی برای عملکرد های حیاتی آنها سازگاری پیدا کرده است. ماهیان پهن می توانند در بستر دریاها قرار گرفته و برای جلوگیری از شکار شدن خود را همرنگ بستر نمایند.
فرم دوکی
فرم دوکی شکل تن ماهیان می تواند مقاومت آب را به حداقل رسانده و به این ترتیب آنها را به شناگران قابلی تبدیل کرده است. شکل بدن برخی از ماهیان به گونه ای است که حتی ما را به تعجب وا می دارند که اصلا شباهتی به ماهی ندارند. اسب دریایی با دم باریک و بدن منقار مانند خود و یا گونه های دیگری چون دراگون های دریایی برگی شکل با اتصالات برگ مانند که از باله ها و سطح بدن منشا می گیرند.
بر خلاف شباهت غیر معمولشان به ماهی، ماهی بوده که به راحتی می توانند خود را در لابه لای گیاهان و محیطی که زندگی می کنند استتار نمایند.
الگوی حرکتی ماهی ها
ماهیان دارای اشکال حرکتی مختلفی بوده که اغلب مرتبط با ویژگی های ریخت شناسی خارجی آنها می باشد. الگوی حرکات محوری اساسا به رفتارهای شنای آنها که ارتباط با خمیدگی استخوان پشتی دارد بستگی دارد. ماهیان با هدایت کردن آب به سمت عقب شنا می کنند اما الگوی هدایت آب در بین آنها متفاوت می باشد.
جانور شناسان الگوی حرکتی در ماهیان را بر اساس طول باله دمی و نیروی جنبشی آن به ۳ گروه کلی طبقه بندی می کنند:
- حرکت مارماهی شکل حرکت ماهی به کمک حرکات موجی شکل ماهیچه ها در بدن صورت گرفته که این حرکات موجی از ناحیه سر شروع کرده و به سمت دم جانور ادامه می یابد.
- حرکات کارانجی فورم در این شکل از حرکت ماهی به وسیله باله دمی و پدانکل دمی حرکت می کند مانند ماهی آزاد، قزل آلا و تن ماهیان.
- حرکات جنبشی که تنها به کمک باله دمی و بدون حرکت دادن بدن انجام می گیرد. مانند صندوق ماهیان.
تشریح آناتومی
باله های ماهیان به شدت بر شکل و عملکرد های حرکتی ماهی موثر است. ماهیان دارای دو نوع باله جفتی ( باله های سینه ای و باله های شکمی) و نیز باله های منفرد در امتداد میانی بدن می باشند. این باله ها شامل ۱ یا دو باله پشتی، پیش باله مخرجی باله دمی و یک باله مخرجی هستند.
حرکت در ماهیان بیشتر با حرکات باله ها انجام گرفته و کمتر توسط حرکات موجی ناشی از خمیدگی های محوری بدن است. حرکات صندوق ماهی بیشتر بر اساس حرکت باله دمی بوده تا حرکت حاصل از خمیدگی محور بدن. حرکت ماری شکل در مارماهیان با حرکات موجی شکل باله پشتی طویل انجام می گیرد.
در بسیاری از ماهیان مانند ماشه ماهیان و ماهیان بادکنکی ماهی با هماهنگی باله های پشتی و مخرجی حرکت می کند. باله های سینه ای در گونه های مختلف دارای خصوصیات موفولوژیکی مختلفی برای حرکت می باشند به هنگام شنا بیشتر ماهیان از باله های سینه ای برای چرخش و مانور استفاده می کنند.
ماهیان صخره های مرجانی مانند زمردماهیان از باله های سینه ای خود برای حرکت کردن استفاده می کنند. به همین دلیل به این نوع شنا، شنای زمرد ماهیان گفته می شود. برخی از ماهیان که دارای این نوع حرکت می باشند می توانند با حرکت دادن باله های خود به سمت پایین و بالا در خارج از آب پرواز کنند.
باله ها علاوه بر حرکت دارای نقش های دیگری چون تغذیه، دفاع، استتار، تولید مثل و اجرای نمایشی می باشند. بسیاری از گونه ها مانند ماهیان مکنده دارای باله های شکمی تغییر یافته ای هستند که مانند یک دیسک مکنده از آنها برای اتصال به بستر استفاده می کنند. باله ها همچنین برای تغذیه ،ترساندن شکار به شکل های مختلفی استفاده می شود.
خروس ماهیان از سلول های گیرنده موجود بر روی باله های سینه ای برای پیدا کردن بی مهرگان که در رسوبات کف اقیانوس ها مخفی می شوند استفاده می کنند.
ماهیان ماهی گیر
ماهیان ماهی گیر به دلیل ساختار اولین خار باله پشتی به این نام خوانده می شوند. در این ماهیان حداقل یک رشته طویل از ناحیه میانی سر رشد کرده است که به آن illicium گفته می شود. معمولا سه خار اول از باله پشتی قدامی از باله جدا و تغییر شکل یافته است. در بیشتر ماهیان ماهی گیر اولین رشته طویل ترین می باشد که معمولا از بالای چشم ها رشد می کند و در انتها به یک نور یا فلش که esca نام دارد ختم می شوند. این خار می تواند در همه جهات بچرخد.
در هنگام جستجوی غذا، Esca حرکت کرده به طوریکه مانند یک شکار به نظر برسند. بنابراین به عنوان اندامی برای به دام انداختن شکار استفاده می شود. خار های باله ها ممکن است حاوی مواد سمی برای ترساندن شکارچیان باشند. بسیاری از خروس ماهیان و گروه های مرتبط با آنها دارای خارهای تیز و سمی هستند که از آن برای دفاع از خود استفاده می کنند. در کوسه ها و دیگر ماهیان غضروفی اندامی به نام کلاسپر وجود دارد که از تغییر شکل باله های شکمی ایجاد می شوند. مشابه به آن ماهیان زنده زا مانند ماهیان گامبوزیا باله مخرجی به اندام تولید مثلی تبدیل شده است که گونوپودیوم نامیده می شود.
پوشش
پوشش پوست و بدن به عنوان یک مانع دفاعی برای محیط خارجی عمل می کند. پوست ماهیان از یک لایه ضخیم پوستی و یک لایه روپوستی سطحی پوشیده شده است. در ماهیان گناد های موجود در اپیدرمیس مخاط ترشح کرده که سطح بدن را پوشش داده و از آن حفاظت می کند. فلس ها از لایه های پوستی و روپوستی تشکیل شده است. ماهیان غضروفی دارای فلس های پلاکوییدی بوده که مشابه با ناخن ها در مهره داران می باشند.
در قاعده هر فلس مویرگ های خونی وجود دارد و توسط لایه دندانه داری که به وسیله لعاب پوشیده شده است احاطه می شود. فلس های پلاکوییدی جایگزین نمی شوند اما با رشد جانور تعداد آنها افزایش می یابد. در برخی از ماهیان مانند کوسه های گلی فلس های پلاکوییدی به خار های بزرگی تغییر شکل پیدا کرده اند.
ماهیان استخوانی و اشکال آنها
ماهیان استخوانی دارای اشکال مختلفی از فلس ها می باشند. فلس های گانوییدی در ماهیان شعاع باله یافت می شود. این فلس ها از صفحات استخوانی با یک لایه از گانویین و اغلب در اتصال با سطح بدن وجود دارند. فلس های ماهیان استخوانی از فلس های گانوییدی مشتق شده اند.
در این ماهیان فلس ها لایه گوانینی و در نهایت لایه نازکی از استخوان را از دست داده اند. فلس های ماهیان استخوانی بر اساس شکل لایه بیرونی به دو گروه فلس های کتونوییدی یا شانه ای و سیکلویی یا گرد تقسیم می شوند. بر خلاف فلس های پلاکوییدی و یا گانوییدی فلس های سیکلوییدی و کتونوییدی طوری آرایش پیدا کرده اند که می توانند مانند سفال های پشت بام ها هم دیگر را همپوشانی کنند.
فلس ها پوست و بافت های داخلی را از آسیب های محیطی حفظ می کند. در بسیاری از موارد مثلا در فلس های گانوییدی فلس ها به سلاح سختی برای دفاع در برابر دشمنان تبدیل شده است. تنوع رنگی جالبی در الگوی رنگی پوست ماهیان و عملکرد های آنها دیده می شود. در حالی که برخی از ماهیان از رنگ های مرموز برای ترکیب شدن با محیط استفاده می کنند .
برخی دیگر از رنگ های روشن و یا الگوی های رنگی مشخصی برای ایجاد ارتباط بهره می برند. ماهیان تمیز کننده که انگل های موجود بر روی پوست سایر ماهیان را با توک زدن تمیز می کنند. دارای رنگ های روشن و یا رنگ ها و الگوهای مشخصی بوده به طوریکه توسط ماهیان دیگر قابل شناسایی می باشند (اصولا خط های رنگی از سر تا دم این ماهی کشیده شده است).
