انواع ماهی ها؛ قسمت 3
در این مقاله می خواهیم در رابطه با دسته ای از جانوران مهره دار به نام ماهیان صحبت کنیم و تمامی خصوصیات بیولوژیک و رفتاری این دسته جانوری را مورد بررسی قرار دهیم.
ویژگی های جمجمه و تغذیه
بر خلاف پستانداران که جمجمه دارای مفاصلی برای اتصال به آرواره های پایینی و ستون مهره ها می باشند. جمجمه ماهیان بیش از ۴0 عنصر استخوانی مجزای متحرک دارد که باعث برآمدگی آرواره و توسعه جانبی آرواره ها،حرکات آبششی و سر پوش های آبششی شده می شود.
این استخوان ها به جمجمه عصبی متصل شده که مغز و ستون مهره ها را احاطه می کند. شکل دندان ها همچنین با توجه به نوع شکار ها متفاوت می باشند. دندان ماهیان شکارچی مانند کوسه های گوشتخوار باید بتواند تکه های گوشت را ببرد و بنابراین آنها دارای دندان های مثلثی می باشد این شکل از دندان ها تیغه های موثری را برای بریدن بافت های طعمه ایجاد می کند. دیگر شکارچیان مانند مارماهیان که کل شکار خود را می بلعند دارای دندان های طویل که به سمت عقب برگشته هستند بوده که به نگه داری طعمه کمک کرده و مانع از تقلای شکار برای فرار از دهان شکارچی می شود.
بسیاری از ماهیان مجهز به دندان هایی برای خرد کردن مواد سخت مانند پوسته ها و مرجان ها می باشد. طوطی ماهیان به دلیل داشتن دهان منقار مانند به این نام خوانده می شوند. این ماهیان همچنین دارای دندان های محکمی در آرواره حلقی خود هستند که در خرد کردن مرجان ها برای هضم به آنها کمک می کند.
مقایسه ریخت شناسی دهان در بین ماهیان. ۱- آنچوی شمالی ،۲- کفشک ماهی، ۳-ماهی خاویاری، ۴-اسب دریایی، ۵- ماهی مکنده، ۶-مارماهی خاردار،۷- ماهی بلنی، ۸- کوسه ببری، ۹- پروانه ماهی،۱۰- زمرد ماهی خال سیاه، ۱۱- ماهی پیکاسو، ۱۲- اره ماهی ،۱۳- ماهی قزل آلا،۱۴- ماهی ماکرل، ۱۵- لامپری، ۱۶– ماهی پاوویی، ۱۷- ماهی پیرانا، ۱۸- ماهی گجار بینی بلند، ۱۹- مینو ماهی، ۲۰- گربه ماهی، ۲۱ – مارماهی پلیکانی، ۲۲- ماهی صیاد آب های عمیق، ۲۳- طوطی ماهی، ۲۴- مارماهی سبز.
اندام گوناگون ماهی ها
عمل دهان و دندان اولین مرحله هضم می باشد. در فضای دهان و دندان غذا از طریق مری به معده و روده منتهی می شوند. مری مخاط لازم برای حرکت غذا در طول آن را ترشح می کند. آنزیم های هضم کننده و اسید هیدروکلروریک هضم شیمیایی را شروع می کنند و در برخی مانند کفال ماهیان معده تبدیل به اندام سنگدان شده است که باعث هضم فیزیکی سنگریزه ها و غیره می شود.
طول روده در بین گونه های مختلف متفاوت بوده به طوری که طول آن در ماهیان گیاهخوار بسیار بزرگتر از ماهیان گوشتخوار می باشد. علاوه بر این مناطق سطحی روده ممکن است برای جذب سطحی بیشتر افزایش یافته باشند. اندام های دیگری که مرتبط با روده می باشند شامل کبد، پانکراس، کیسه صفر است که مواد آنزیمی و یا دیگر مواد را برای کمک به جذب در روده تولید می کنند.
سیستم محوری و حرکت
ماهیان دارای ساختارهای داخلی مختلفی هستند کمربند اسکلتی باله از باله های سینه ای و شکمی نگه داری می کند. باله ها مجهز به خارها و شعاع هایی هستند که به غشای باله ها وصل می شود. ماهیچه هایی موجود در قسمت پایه باله ها به ویژه در باله های سینه ای باعث حرکت کردن آنها می شود.
باله دمی بر اساس لوب های آن به دو دسته هوموسرک و یا هتروسرک طبقه بندی می شوند. به طوریکه در ماهیان استخوانی این لوپ ها متقارن بوده و اندازه لوب های باله یکسان می باشد اما در باله های هتروسرک اندازه لوب های شکمی و پشتی یکسان نمی باشد. این نوع باله ها اساسا در کوسه ها و ماهیان شعاع باله مانند ماهیان خاویاری دیده می شود.
ستون مهره ها دارای ترکیبات متعددی هستند جسم مرکزی عنصر مرکزی ساختار مهره داران می باشد. کمان عصبی در بالای جسم مهره ها از طناب پشتی حفاظت می کند. ماهیچه های محوری اغلب شامل دو نوع ماهیچه فیبری در ماهیان می باشد که هر کدام دارای نقش های خاصی در عملکرد ماهیچه ها است. عملکرد ماهیچه های کند کمک به شنای یکنواخت ماهی می کند. ماهیچه های کند انرژی خود را از طریق سوخت و ساز اکسیژن به دست می آورند که غنی از میوگلوبین و مویرگ های خونی بوده به همین دلیل ظاهر قرمز رنگی به ماهیچه می دهد.
از آنجا که به طور مدام اکسیژن در معرض این ماهیچه ها قرار می گیرد این ماهیچه ها سریعا خسته نشده و بنابراین دارای حرکت های یکنواخت و آرام می باشد. تن ماهیان و دیگر ماهیان بزرگ برای جستجوی غذا دارای حرکت های یکنواخت هستند و اغلب ماهیچه های قرمز بخش قابل توجهی از میومر های آنها را شامل می شود. در مقابل ماهیچه های سریع گلوکوزی زمان انقباض سریعی داشته و از گلیکوژن به عنوان منبع سوخت استفاده می کند. این ماهیچه ها به عنوان ماهیچه های سفید نامیده می شوند. اما میزان میوگلوبین و مویرگ های خونی در آن کمتر می باشد.
کیسه شنا
کیسه شنا اندامی است که در اکثر ماهیان وجود دارد و از آن برای حفظ حالت شناوری وتغییر عمق خود در آب استفاده می کنند. گاهی هم این اندام در عمل شنوایی، تنفس یا تولید صدا بکار می رود. این کیسه پر از گاز است. ماهی در ابتدای تولد، هوا در کیسه شنای خود ندارد .
اما وقتی که کیسه زرده ماهی در شرف تمام شدن است. نوزاد ماهی به سطح آب آمده واز طریق لوله گوارش ومجرایی به نام پنوماتوفور که بین لوله گوارش وکیسه شنا قرار دارد. هوا وارد کیسه شنا می شود. حدود یک هفته بعد ممکن است که مجرای پنوماتوفور بسته شود و یا تا آخر عمر باز باقی بماند.
دسته ای از ماهیان که ارتباط کیسه شنای آ نها با لوله گوارش تا آخر عمر بر قرار است را فیزوستوم ( کیسه شنای باز) و گروهی را که در آن ها این ارتباط فقط در دوران نوزادی برقرار است و بعدا مجرای پنوماتوفور بسته می شود را فیزوکلیست ( کیسه شنای بسته) می نامند.
ماهیان فیزوکلیست اکثرا دریا زی هستند.
یکی از وظایف کیسه شنا، نزدیک کردن وزن مخصوص( چگالی) بدن ماهی به وزن مخصوص آب است. به دلیل زیاد بودن چگالی آب دریا نسبت به آب شیرین، ماهی وسایر اشیای موجود در آب دریا تمایل بیشتری به شناوری به سمت بالا دارند و به همین دلیل است که کیسه شنا در ماهیان آب شیرین بزرگ تر است.
کیسه شنا به طور متوسط حدود ۵% حجم بدن ماهیان دریایی و حدود ۷% حجم بدن ماهیان آب شیرین را به خود اختصاص می دهد. البته وجود یا عدم وجود کیسه شنا واندازه آن به اکولوژی وعادات زندگی ماهی بستگی دارد.
ماهیان کف زی
ماهیان کفزی کیسه شنای کوچک دارند یا به طور کلی فاقد کیسه شنا هستند وچگالی بعضی از آنها تا۵% از چگالی آب دریا بیشتر است. در ماهیان فاقد کیسه شنا عامل اصلی بالا آمدن در ستون آب داشتن باله های سینه ای قوی وبزرگ است. آن دسته از ماهیان کفزی که برای به دست آوردن غذا از کف بستر به سمت بالا شنا می کنند. کیسه شنای کوچک دارند وحجم کیسه شنای بعضی از آن ها ۳/۰-۱% حجم بدن آن هاست. در آن دسته از ماهیان دریایی که دور از بستر زندگی می کنند ودامنه مهاجرت عمودی آن ها هم کم است .
حجم کیسه شنا در حدود ۵-۶/۵% حجم بدنشان است.
در ماهیان آب شیرین حجم کیسه شنا ۷-۱0% حجم بدنشان است. ماهیانی که در آب های جاری بسر می برند نسبت به ماهیانی که در آب های راکد زندگی می کنند. کیسه شنای کوچکتری دارند به خاطر این که حالت شناوری آن ها کاهش یافته تاماهی بتواند در یک محل معین از جویبار باقی بماند.
از میان ماهیان آب های جاری، کیسه شنای گونه هایی که عادت به زندگی در آب های با جریان تند دارند. نسبت به ماهیانی که در آبهای آرامتر زندگی می کنند، از گنجایش و وسعت کمتری برخوردار است. گازهای اصلی تشکیل دهنده کیسه شنا،اکسیژن و نیتروژن می باشد. در ماهیان آب شیرین نیتروژن بیشتر است. ولی در ماهیان دریایی که در اعماق بیشتری زیست می کنند، اکسیژن بیشتر است.
کیسه شنا از سه لایه تشکیل شده است:
- لایه خارجی که دارای گوانین است ونقره ای رنگ است.
- لایه میانی که عضلانی است.
- لایه داخلی که سلول هایش دارای واکوئل های ترشحی هستند.
- وبه همین علت است که از کیسه شنا، چسب تهیه می شود.
پروخالی شدن کیسه شنا
ماهیان وقتی به اعماق می روند، مقدار گاز موجود در کیسه شنای خود را افزایش می دهند تا سنگین تر شوند ولی وقتی از اعماق به مناطق سطحی تر نزدیک می شوند. به دلیل کاهش فشار، حجم گاز داخل کیسه شنا زیاد شده ومقداری از آن خارج می شود.
در ماهیان، با کیسه شنای باز مسیر اصلی پر یا خالی شدن کیسه شنا، مجرای پنوماتوفور (پنوماتیک) است و فقط در تعداد کمی از آن ها عروق خونی توسعه یافته در دیواره کیسه شنا جهت تبادلات گازی وجود دارد. علاوه براکسیژن ممکن است بخش مهمی از گازهای ترشح شده به کیسه شنا، دی اکسید کربن باشد که از بی کربنات موجود در خون یا سوخت و ساز غده گازی حاصل می شود.
